Pożyczyłem mojemu znajomemu dużą sumę pieniędzy. Gdy przestał spłacać pożyczkę, okazało się, że nie ma żadnego majątku. Dowiedziałem się, że niedawno zawarł umowę ze swoją siostrą i przeniósł na nią cały swój majątek. Co mogę zrobić w takim przypadku?
Rzymski Senat (Cyceron oskarża o spisek Katilinę), fot. Cesare Maccari, 1888.
Skarga pauliańska
Już w Starożytnym Rzymie opracowano rozwiązanie na omawiany dzisiaj problem polegający na tym, że dłużnik dokonywał czynności prawnej, która pogarszała sytuację jego wierzyciela. Rozwiązanie to funkcjonuje do dzisiaj w systemie prawa europejskiego. Tym rozwiązaniem jest skarga pauliańska (z łac. actio Pauliana), czyli powództwo, które przysługuje wierzycielowi przeciwko dłużnikowi w celu odwrócenia skutków czynności dokonanych z pokrzywdzeniem. Skarga pauliańska była pomysłem pretora Luciusa Aemeliusa Paulusa.
Przesłanki dopuszczalności skargi pauliańskiej
- Roszczenie wierzyciela musi być zaskarżalne przed sądem,
- Niewypłacalność musi być spowodowana wyłącznie przez czynność prawną dłużnika,
- Dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,
- Osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się:
- niewypłacalny albo
- niewypłacalny w wyższym stopniu niż był przed dokonaniem czynności.
Osoba trzecia może się zwolnić od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela, jeżeli:
- wskaże mu wystarczające do zaspokojenia mienie dłużnika,
- zaspokoi wierzyciela nie dopuszczając tym samym do egzekucji z przedmiotu uzyskanego od dłużnika na podstawie czynności uznanej za względnie bezskuteczną.
Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli:
- uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku – domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli,
- korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych – domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Jeżeli w chwili dokonania darowizny dłużnik był niewypłacalny albo stał się niewypłacalny wskutek jej dokonania, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Ciężar dowodu spoczywa na wierzycielu.
Właściwość sądu
Sądem właściwym jest sąd miejsca zamieszkania lub siedziby dłużnika (pozwanego). Skargę pauliańską składa się w formie pozwu przeciwko osobie trzeciej. Niekiedy może pojawić się osoba czwarta, czyli kolejna osoba, której zbyto majątek dłużnika. Kolejna osoba będzie zobowiązana tylko, jeśli rozporządzenie było nieodpłatne albo ta osoba wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności za bezskuteczną.
Przedawnienie
Ze skargą pauliańską wystąpić można w terminie 5 lat od dokonania czynności prawnej, której dotyczy żądanie uznania za bezskuteczną, a po tym czasie, roszczenie wygasa.
Zabezpieczenie roszczenia
Wraz z pozwem warto złożyć wniosek o zabezpieczenie roszczenia pauliańskiego. Uzasadnienie takiego wniosku powinno uprawdopodobnić roszczenie i interes prawny.
Egzekucja wyroku uwzględniającego skargę pauliańską
Wyrok uwzględniający roszczenie nie uznaje automatycznie czynności za nieważną, co oznacza, że po uzyskaniu prawomocnego wyroku należy wszcząć egzekucję przeciwko dłużnikowi. Wyrokowi uwzględniającemu skargę pauliańską nie nadaje się klauzuli wykonalności, egzekucję kieruje się wobec dłużnika, a nie wobec osoby trzeciej.
Skarga pauliańska a ius ad rem
Podobnie funkcjonuje w systemie prawa instytucja ius ad rem, która chroni roszczenia niepieniężne osoby trzeciej, jeśli jego realizacja jest zagrożona przez umowę zwartą między innymi podmiotami. W takim przypadku, osoba może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o tym roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Z takim żądaniem osoba trzecia może wystąpić w terminie do 1 roku od zawarcia umowy.
Skarga pauliańska a upadłość i restrukturyzacja
Na etapie badania wniosku o ogłoszenie upadłości, sąd stwierdza, czy nie doszło w ostatnich 10 latach do dokonania przez dłużnika czynności z pokrzywdzeniem wierzycieli. W przypadku ogłoszenia upadłości dłużnika, jego wierzyciele tracą prawo do wytoczenia powództwa o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej z ich pokrzywdzeniem. Prawo takie przysługuje w tym przypadku wyłącznie syndykowi masy upadłości, zarządcy lub nadzorcy sądowemu.
Przepis ustala pięcioletni termin na złożenie skargi pauliańskiej, a w tym przypadku jeszcze dodatkowo do dwóch lat od dnia ogłoszenia upadłości ograniczono termin wystąpienia z takim roszczeniem.
Natomiast w przypadku restrukturyzacji, znajdują zastosowanie przepisy Prawa Restrukturyzacyjnego, gdzie przykładowo wskazano listę czynności bezskutecznych art. 304). W każdym z czterech rodzajów postępowań restrukturyzacyjnych nieco inaczej czynność może zostać uznana za bezskuteczną.
Odpowiadając na wstępne pytanie, w stosunku do zawartej umowy pożyczki można będzie zastosować instytucję skargi pauliańskiej. Dodatkowo tutaj zastosowanie znajdzie jedno z domniemań, gdyż osobą trzecią jest siostra dłużnika i w takim przypadku przyjąć należy, że przy dokonywaniu tej czynności miała świadomość pokrzywdzenia wierzyciela.
Autor: Adwokat Judyta Kasperkiewicz, Zespół „Adwokat Twoich Finansów”
Stan na dzień: 11 września 2018 roku
Za tydzień: Licytacje komornicze – fakty i mity. Omówimy procedurę licytacji nieruchomości, na czym polega, jakie są warunki, obowiązki nabywcy oraz czy można nabyć nieruchomość wraz z lokatorem.
Informacja: Przedstawiona informacja jest udostępniana nieodpłatnie, ma charakter informacyjny i nie stanowi porady prawnej.
Angielskie prawo dla Polaków 